Tips
Hoe vertel je kinderen over de dood?
- Vertel zo beknopt mogelijk de doodsoorzaak, zelfs bij zelfdoding. Anders horen ze het wel van buitenstaanders. Later kun je verdere uitleg geven. Vertel wat dood zijn is, dat het niet besmettelijk is en dat de meeste mensen gewoon groot en ouder worden (zoals opa’s en oma’s) voordat ze doodgaan.
- Spreek liever niet over “het is net als slapen”, dan durven kleine kinderen ‘s avonds vaak niet meer naar bed. Vertel dat het lichaam niet meer kan bewegen omdat het hart niet meer klopt, dat het wit, koud en stijf is. Bij premature kinderen ligt dat anders. Deze kindjes zijn vaak donker (soms leverkleur) van kleur.
Maar door de Watermethode https://www.kindermandjes.nl/watermethode/ is het nu heel mooi om goed te kunnen kijken naar het overleden kindje.
En dat de persoon zo ziek was dat zelfs de dokters hem/haar niet meer beter konden maken.
- Ook is het voor kleine kinderen beter niet te spreken over weggaan of heengaan, dit is te verwarrend. Iemand die dood is kan niet meer bij het gezin in huis wonen, daarom moet je helaas voor altijd afscheid nemen. De dode persoon kan niet of nooit lopen, spelen en praten. Daarom moet het overleden kind bij de andere overleden mensen blijven.
- Zelf goed kijken hoe evt. de andere kinderen omgaan met verlies, per kind verschillend benaderen en grenzen bepalen. Ze krijgen vaak meer mee dan je denkt. Ze hebben vaak grote behoefte om bij de uitvaart en het afscheid nemen betrokken te worden. Gewoon aan ze vragen hoe ze mee willen helpen. Dit draagt ook bij aan hun verwerking. De fantasie is vaak veel enger dan de werkelijkheid, laat ze bij de overledene kijken en afscheid nemen (indien ze zelf willen, waarschuw ze wel voor het andere uiterlijk).
- Vraag indien nodig of gewenst hulp, je hoeft als ouder niet alleen te zorgen voor je kind(eren) als je dit door je emoties niet meer aan kunt. Hulp vragen is beter dan het kind te negeren of er boos op te worden om ‘niks’.
- Als kinderen zich schuldig voelen, laat ze erover praten en vertel dat ze er echt niets aan konden doen. Soms denken ze dat de overledene ‘stout’ of onzorgvuldig is geweest en dat zij misschien ook dood gaan als ze dit ook doen. Vertel ze dat je hen zult blijven beschermen en verzorgen en dat je er voor ze bent als ze erover willen praten.
- Voorbereiden uitvaart: leg uit hoe dat gaat, en wat is condoleren? Bespreek de keuze voor begraven of cremeren: een graf of urnengraf kan belangrijk zijn voor het herdenken, bijv. bij verjaardagen.
- Leg ook uit wat begraven is: een begraafplaats kan bij kleine kinderen omschreven worden als een (t)huis in een speciale tuin met voor ieder een eigen “kamertje” onder de grond voor dode mensen. Het lichaam geef je aan (of bewaar je in) de aarde en komt dus niet meer terug. Een graf is een gat in de grond waarin men de kist laat zakken en opvult met aarde. Op de meeste begraafplaatsen is er voor kinderen een speciale cq. aparte plek om een kindje te begraven.
- Bij cremeren: aan ‘t eind van de ceremonie kan de kist blijven staan of (achter gordijnen) verdwijnen naar een andere ruimte. Het lichaam wordt direct daarna verbrand en het komt dus niet meer terug. Cremeren doet geen pijn, want als je dood bent voel je dat niet. Er blijft dan as over en dat lijkt op zand. Bij een urnengraf kan dit uitgelegd worden als een “eigen kamertje” in het (t)huis in een speciale tuin voor dode mensen. Bij een urn in een columbarium kan het “kamertje” in dit geval in een speciale flat staan. Vertel ook dat je later nog weer naar een (urnen)graf kunt gaan. Je kunt zo’n plek dus later nog wel bezoeken om daar aan de overledene te denken, erover te praten en cadeautjes mee te brengen om te laten weten dat je nog aan hem/haar denkt. Ook dat ze om een bezoekje kunnen vragen als daar behoefte aan is.
- Het verschil tussen lichaam en ziel zou je met een rups en een vlinder kunnen vergelijken: Als de mens leeft is deze als de rups (kan bewegen, eten), daarna verandert deze in een cocon (dode lichamelijk omhulsel) en daaruit komt de vlinder (engeltje). Zo kunnen ze de ziel of de geest van de overledene herdenken als vlindertjes of engeltjes die wonen bij de sterretjes en de maan, of in een luchtkasteel in de wolken.
- Voor grotere kinderen of jongeren is het goed om erover te praten over hoe zij het verschil zien tussen lichaam en ziel. Laat ze dat vooral zelf invullen en laat ze in hun waarde. Volwassenen zijn gauw geneigd dit voor ze in te gaan vullen. Het is belangrijk voor het dragen van hun verlies dat ze hier ruimte voor krijgen.
- Kinderen merken aan de ouders de verdrietige en veranderde sfeer/stemming, ook al willen deze dat vaak niet laten blijken. Verdriet van de nabestaande, de ouder(s) mag ook best eens zichtbaar zijn. De kinderen “moeten” vaak “sterk zijn” voor de ouder(s). De ouder(s)heeft/hebben zelf vaak al moeite om het gezin draaiende te houden. Voor extra aandacht is geen energie meer. Laat ze eens wat vaker ergens anders spelen of afspreken om even in een andere omgeving te zijn.
- Vraag de crèche of school alert te zijn op gedragsveranderingen. Zorg dat de naam en de herinnering van het overleden kind bespreekbaar blijft, vaak denken de ouders van vrienden/vriendinnen of leerkrachten dat het beter is om er maar niet over te praten. Als je als ouder merkt dat er een verborgen boosheid of angst is, laat het kind deze gevoelens uiten. Lees bijvoorbeeld samen een boek waarin deze gevoelens aan de orde komen. Zodat het kind weet dat het toch bij de ouders terecht kan, ondanks al het verdriet. Het rouwproces van een kind duurt lang, ook al praten ze er niet meer over.
- Kinderen en jongeren kunnen zelf een herdenkingsboek, verzameldoos of een herdenkingshoekje (tafel/plank) maken. Ook de school/klas zou hier aan mee kunnen werken. Ook kunt u verdrietkoffers, troostzakjes bestellen, hierin zit materiaal speciaal voor kinderen/jongeren om(creatief) aan het werk te gaan met het verdriet. Er zijn diverse herdenkingsboeken of een tranenkoffer.
- Betrek ze bij de gesprekken over het verdelen van de spullen, mogelijk hebben zij een bijzondere herinnering aan een speciaal stuk speelgoed of kleding.
- Vanuit een geloofsovertuiging kan er gezegd worden dat God de persoon tot zich heeft genomen of dat God dit zo gewild heeft. Dit kan voor een kind erg beangstigend zijn. Een mogelijkheid is dan om een extra uitleg toe te voegen. Dat alleen de dode mensen naar de hemel gaan. God wilde dit alleen maar omdat het beter was voor de overledene zodat deze geen pijn meer zou lijden. Hij zal voor ze zorgen, of iets in deze richting.
Tips voor kinderen in het basisonderwijs of jongeren in het voortgezet onderwijs:
- Wanneer een leerling komt te overlijden moet een school veel organiseren, maar vooral rekening houden met veel verschillende partijen. Veel scholen zullen hun eigen protocol hebben (vaak afgeleid van een bestaand protocol van de GGD) en hier naar handelen.
Een protocol bevat achtergrondinformatie, verwijzingen, gesprekstips, aandachtspunten voor het verwerkingsproces en standaardbrieven.
Voordracht voor een kind door een kind
- Geef een kind of een groepje kinderen de gelegenheid om iets te zeggen op de afscheidsdienst van hun vriend/vriendin of medeleerling. Ook al is het bijvoorbeeld het voorlezen van een kort gedicht, dit kan voor hun van groot belang zijn voor het kunnen dragen van het verdriet. Wanneer er geen tijd of gelegenheid is om dit door een of meerdere leerlingen te laten doen, spreek dan af dat een of een aantal van hen dit namens de klas of groep zal doen. Het is ook mogelijk dat ze hun verhaal op papier zetten en dit later overhandigen aan de ouders of broer/zus. Zo geeft u hen de gelegenheid om op hun eigen manier afscheid te nemen. Een herdenkingsplek in de gang van de school met daarbij een foto kan ook bijdragen tot het samen kunnen dragen van het verdriet. Als ze niet durven te spreken op de uitvaart kan een prikbord een uitlaatklep zijn omdat ze daar dan hun teksten of gedichten kunnen ophangen.
Een ritueelbegeleid(st)er kan hier goed mee helpen om eea vorm te geven.
Kinderen en rouw
Informatie over kinderen en rouw is te vinden op:
- www.achterderegenboog.nl Achter de Regenboog informatie en advies, 0900-2334141 (15cpm), op ma, di, do en vrij van 9-11 uur
- www.doodgewoon-online.nl Deze website is speciaal voor jongeren ontwikkeld en bevat informatie over rouw, een prikbord waar de jongeren bijvoorbeeld vragen en gedachten kunnen plaatsen, een chatbox voor online lotgenotencontact en een regionale nieuws- en activiteitenagenda op het gebied van rouw bij jongeren. De chatbox is iedere maandagavond van 19.00 uur tot 21.00 uur geopend en wordt begeleid door een medewerker van Stichting Jeugd en Rouw Breda
- www.in-de-wolken.nl Hoewel In de Wolken zich richt op alle rouwenden is zij met name gespecialiseerd in rouwende kinderen en jongeren. tel: 040-2260450. Vrijwel altijd bereikbaar tijdens kantooruren, met uitzondering van schoolvakanties. E-mail: [email protected]
- www.vlindermama.nl ondersteunt moeders die ooit in de zwangerschap of in de jaren erna een kind of kinderen verloren.
Muziek
- De keuze van muziek die je tijdens de uitvaart wilt laten horen is heel persoonlijk. Soms zegt een kinderliedje alles en soms is het een nummer waar de ouders speciale gevoelens bij hebben.
Wet- en regelgeving
- Vanuit juridisch oogpunt zijn er een aantal zaken waar nabestaanden rekening mee moeten houden als hun kind overlijdt. Een aantal zijn hieronder op een rijtje gezet.
- Polisvoorwaarden: bij de meeste verzekeringsmaatschappijen is het kind, indien het binnen 2 of 6 maanden na geboorte overlijdt automatisch meeverzekerd, bij enkelen helaas niet.
Doodgeboren kinderen zijn soms helaas niet verzekerd, meestal niet bij een zwangerschapsduur van < 24 weken. Vanaf 1 januari 2013 hebben de meeste verzekeringsmaatschappijen aangegeven veelal wel een vergoeding uit te keren. Verstandig is om goed na te gaan wat er wel onder valt en wat niet. En een belangrijk detail is dat de uitvaartonderneming die gerelateerd is aan de verzekeringsmaatschappij dan de uitvaart "moet" doen. Wanneer kindje >24 weken zwangerschap overlijdt gelden er veelal andere regels.
- Na een zwangerschap van >24 weken of van een onbekende duur, maar dan met een gewicht van >500 gr., is wettelijk begraven/cremeren verplicht.
Nb een doodgeborene < 24 weken oud, kan dus in het ziekenhuis worden achtergelaten, deze kindjes worden dan meestal met andere kinderen gezamelijk gecremeerd. Let op: meestal krijg je dan zelf ook GEEN as.
Vraag evt. naar de richtlijnen of regeling van het ziekenhuis voor te vroeg geborenen.
- Indien een baby wordt geboren voor de 24e week zwangerschap kan het kindje wettelijk gezien niet worden ingeschreven in het register bij de burgerlijke stand. (Gelet op het bepaalde in artikel 2, tweede lid, van de Wet op de lijkbezorging valt een vrucht jonger dan 24 weken niet onder de wet, ongeacht of hij/zij na de geboorte nog is blijven leven.) De regels voor het aangeven voor geboorte en overlijden zijn gebaseerd op het Burgerlijk Wetboek en aanpalende regelgeving. Dus het kindje krijgt geen juridische naam, de vader kan het kind niet officieel erkennen. Wat echter wel mogelijk is en voor veel ouders een grote emotionele waarde heeft is dat het kindje bijvoorbeeld wel wordt bijgeschreven in het trouwboekje. Zij kunnen dit zelf doen, maar met een stempel en een paraaf/handtekening van een ambtenaar heeft dit voor de ouders meer waarde. In 1999 is wet veranderd en mochten de ouders een levenloos geboren kind geboren na 24 weken zwangerschap wel een naam geven. Enerzijds heb je een officiële naam, die bij de burgerlijke stand van een gemeente is ingeschreven; anderzijds laat de wet het toe dat iemand een naam gebruikt die hij zelf wil. Of die iemands ouders willen. Ook de naam die iemand in het maatschappelijk verkeer heeft, is legaal. En dat ouders zelf hun kind een naam willen geven en die naam op zijn grafje willen zetten, is dus volstrekt legaal. Daarmee staat het kind gelijk aan elke andere inwoner van Nederland die een roepnaam heeft.
- Tegenwoordig wordt vaker het advies gegeven toch een afscheidsceremonie te gaan verzorgen. Dit kan bijdragen aan de verwerking van het verlies. Als het kind jonger is dan 24 weken, is géén verlof tot begraven van de gemeente nodig. Maar je moet wel een `bewijs` hebben dat dit het geval is (dat is geen wettelijk voorschrift, maar de begraafplaats moet zich indekken niet onwettelijk te handelen).
Verklaring gynaecoloog/verloskundige met zwangerschapsduur is nodig indien het kind gewoon begraven of gecremeerd gaat worden (dat de zwangerschap van de moeder korter dan 24 weken geleden is aangevangen). Of het kind na de geboorte heeft geleefd, 10 minuten of een paar dagen, is niet relevant als het korter dan 24 weken voor de geboorte verwekt is. Ook dan is de Wet op de lijkbezorging niet van toepassing.
Op het tijdstip van overlijden wordt er gekeken of dán 24 weken voorbij zijn. Enkele voorbeelden: een kind van 23,5 week oud overlijdt binnen 1 dag. Dan zijn geen 24 weken voorbij en is de Wlb niet van toepassing. Maar als dat kind 10 dagen oud wordt, dan zijn wel 24 weken verstreken en zou je de Wlb wel moeten toepassen. Naar de letter van de wet staat het er niet, maar het is wel de strekking.
Verder is het dan een theoretische kwestie, omdat de ouders bij een kind dat zo lang geleefd heeft, het toch normaal vinden dat de normale regels van toepassing zijn. Men zal dan ook altijd aangifte doen, eerste van geboorte en later van overlijden en dan is aansluitend het verlof tot begraven of cremeren een automatisme.
Als een kind wel levend geboren wordt, maar kort na de geboorte overlijdt, is altijd gewoon de wet van toepassing. Maar je kunt dus ook aan een kind dat na 20 weken levenloos geboren wordt een `normale` begrafenis geven, met een `normaal` graf (of kindergraf). Of een `normale` crematie organiseren. ”
Rouwbeleving
- Je kunt meer te weten komen over de rouwbeleving via:
- Wil je verhalen lezen van lotgenoten (deze sites zijn niet echt up-to-date) dan kun je kijken op:
Rouw van kinderen
- Kinderen rouwen ook, hoe klein ze ook zijn. Rouw van kinderen lijkt veel op rouw van volwassenen. Op een paar punten wijkt het echter af. Tot een jaar of twaalf is hun denkproces is nog niet volledig ontwikkeld en snappen ze bepaalde dingen nog niet. Ook denken ze soms mede schuldig te zijn aan het overlijden omdat ze iets stouts gezegd, gedaan of gedacht hebben (magisch denken). Het is belangrijk dit in de gaten te houden. Ze hebben hun gevoelens minder onder controle dan volwassenen en ze houden ook minder rekening met conventies. Dus soms reageren kinderen erg explosief. Anderzijds zijn er ook kinderen die helemaal in hun schulp kruipen en nauwelijks iets laten zien van wat hen bezighoudt. Ze houden daarbij vaak rekening met hun rouwende ouders, willen onbewust hun eigen verdriet daar niet aan toevoegen. Ze zijn ook afhankelijk van de grote mensen om hen heen. Als die hen niet goed voorbereiden, informeren en betrekken dan kunnen kleine kinderen zelf ook niks. Rouw bij kinderen is vaak zichtbaar via het gedrag. "Lastig" gedrag is soms een uiting van verdriet, niet wetende hoe ze die chaos aan gevoelens op een andere manier moeten uiten. Ook zij verliezen veel meer dan hun broer of zusje. Ze verliezen vaak ook hun ouders, althans de ouders zoals zij die kenden en hun vertrouwd waren. De sfeer in het gezin verandert, allerlei vertrouwdheden vallen weg. Soms is er een tijdlang weinig aandacht voor hen. Het is dan belangrijk dat er vertrouwde anderen zijn die de ouders kunnen ondersteunen bij de opvang, zoals de leerkracht op school, een tante of oom of vrienden. De andere kinderen in het gezin kun je als ouder helpen in het rouwproces m.b.v. jeugdliteratuur (literatuurlijst via Ver. Ouders van een overleden kind of In de Wolken).
Meer informatie over rouwen van kinderen:
- Jong verlies, rouwende kinderen serieus nemen (over kinderen van 0 tot 12 jaar) Riet Fiddelaers-Jaspers
- Over pubers schreef zij "Mijn troostende ik". Kwetsbaarheid en kracht van rouwende jongeren. Zie ook: www.in-de-wolken.nl en www.rietfiddelaers.nl
Rouw- en verliesbegeleiding:
- Als je het gevoel hebt "het verdriet niet meer alleen te kunnen dragen", gewoon niet meer weet hoe het nou verder moet of niet weet om te gaan met je veranderde, nieuwe "ik", kan je therapie andere hulp gaan zoeken.
Contacten met lotgenoten kunnen een goede steun zijn, via b.v. Ver. Ouders v.e. Overleden kind http://www.vook.nl/ (zie ook de adressenlijst) of St. Lieve Engeltjes (mailinglist op Internet, http://www.lieve-engeltjes.nl/)
Algemeen
- Hieronder staan een aantal algemene tips en adviezen.
- Informeer bij Grafzorg Nederland (www.grafzorg.nl), zij maken het mogelijk de termijn van een graf voor een hele lange periode te regelen. Advies grafrecht/huur: minimaal 30 jaar zou wenselijk zijn, zo lang je leeft wil je naar het graf van je kind kunnen gaan. Bovendien zijn bij een langere huur alle kosten in 1x fiscaal aftrekbaar (onderhoudskosten en verlengingen zijn anders nooit meer fiscaal aftrekbaar) Begrafeniskosten vallen onder ziektekosten.
- Bij een verongelukt kind (buitenland) kan de kist verzegeld zijn teruggekomen, men kan dan adviseren de kist niet meer te openen. Zelf toch afscheid nemen van je kind, moet mogelijk worden gemaakt. Misschien blijft anders later het ongeloof of het kind echt wel in de kist heeft gelegen.
- Het (laten) maken van foto’s en een video kan in eerste instantie onnodig of luguber lijken, vaak ervaren nabestaanden delen van de ceremonie e.d. als in een roes. Het later herbeleven van de ceremonie kan bijdragen aan de verwerking. Zeker voor andere kinderen.
Stichting Make a Memory maakt kostenloos voor ouders een fotoreportage (www.makeamemory.nl)
- En voor kinderen onder de 24 weken doet Stichting Still dit. (www.stichtingstill.nl) dat.
- Bij vermissing van een kind kan het ook belangrijk zijn om na een bepaalde tijd toch een afscheidceremonie te gaan houden. Ook al is er nog de hoop dat het kind ooit terug zal keren. Alleen al voor de rouwverwerking kan dit helpen.
- Bij overweging verstrooiing as na crematie: maak gebruik van de bedenktijd (½-1 jaar), in verloop van tijd kan de mening gaan veranderen.
- Bij spijt na verstrooiing: alsnog urnengraf, nis in columbarium of gedenkplaatje bij verstrooiingsveld als herdenkingsplek maken.
- Wees voorbereid op brieven/bezoeken van vertegenwoordigers van natuursteenbedrijven, maak bezwaar.
Helaas gaat reclame gericht aan of bestemd voor het kind vaak ook gewoon door.
- Vraag evt. aan de uitvaartverzorger om een nagesprek/evaluatie om zo door te nemen wat wel of wat niet naar wens is verlopen. Als niet alles naar wens is gegaan, kan dit gesprek bijdragen aan toch een positief gevoel achteraf. Sommige uitvaartverzorgers (vooral die niet zijn aangesloten bij een verzekeringsmaatschappij), bieden dit tegenwoordig zelf aan.
- Ter informatie: bij aanvraag van een nieuw paspoort bij de gemeente kan er gevraagd worden welk(e) kind(eren) er moet(en) worden bijgeschreven. Er staat helaas niet op hun computerscherm welk kind is overleden.
- Je kunt een virtueel kaarsje laten branden via www.wenskaarsje.nl
- Diverse info is te vinden op https://www.uitvaartverzekering.nl/onderwerpen/verlies-kind
Staan er zaken tussen die niet kloppen of ontbreken er belangrijke dingen, meldt dit dan aub via [email protected]
